قهوه: سفری از اتیوپی تا یمن و فراتر از آن
قهوه تاریخی بسیار پر فراز و نشیب و جالب دارد. داستانی پر از پیچ و خم‌ها و افسانه‌های جذاب. شاید تعجب کنید اگر بدانید که دانه‌های قهوه از کوهستان‌های غربی اتیوپی سرچشمه گرفته‌اند. اما اولین شواهد مکتوب از کشت قهوه، نه در اتیوپی، بلکه در قرن دوازدهم میلادی در یمن پیدا شده است. این مسئله باعث شده تا برخی بر سر این موضوع بحث کنند که آیا اتیوپی تنها زادگاه دانه‌های قهوه بوده یا کشت و گسترش آن نیز از همان‌جا آغاز شده است. هرچند مدارک مکتوبی در این باره وجود ندارد، اما شواهد مکتوب از کشت قهوه در یمن موجود است و این موضوع یمن را به‌عنوان زادگاه نوشیدنی محبوب امروزمان کمی بیشتر به جلو می‌برد.
داستان‌ها و افسانه‌های قهوه
شاید تاکنون داستان کالدی، چوپان اتیوپیایی و بزهایش را شنیده باشید که چگونه با دیدن رفتار پرجنب و جوش بزهایش پس از خوردن توت‌های قرمز، قهوه را کشف کرد. اما جالب است بدانید که افسانه‌ای دیگر هم وجود دارد که به یمن و یک عارف صوفی به نام شیخ عمر مربوط می‌شود.
روایت‌های تاریخی و داستان‌های مرتبط با شیخ علی بن عمر الشاذلی
روایت الجزیری و فخرالدین ابو بکر بن ابی یزید المکی
الجزیری در کتاب خود «اثارة النخوة بحل القهوة» از فخرالدین ابو بکر بن ابی یزید المکی نقل کرده است که «آنچه به ما رسیده و به حد تواتر رسیده است، این است که نخستین کسی که قهوه را کشف و منتشر کرد و در سرزمین یمن آن را گسترش داد و مشهور کرد، شیخ علی بن عمر الشاذلی بود که از شاگردان شیخ ناصرالدین بن میلک، یکی از مشایخ شاذلیه، بود.»
روایت شیخ عبدالقادر بن شیخ العیدروس
شیخ عبدالقادر بن شیخ العیدروس در کتاب «صفوة الصفوة فی بیان حکم القهوة» ذکر کرده است که «شیخ علی بن عمر الشاذلی نخستین کسی بود که قهوه را معرفی کرد و به او نسبت داده شد و به شدت مشهور شد. از او نقل شده است که قهوه از شرق تا غرب جهان گسترش یافت و در بیشتر کشورها رایج شد. پیش از او، مردم تنها مغز دانه‌های قهوه را مصرف می‌کردند و پوست آن‌ها را دور می‌ریختند و به آن توجهی نداشتند. شیخ علی گفت که پوست قهوه به سراسر کشورها حمل می‌شود و ارزش آن بالا می‌رود تا جایی که با طلا و نقره معامله شود.»
تصویر خیالی از شیخ عمر
روایت مرتضی زبیدی
مرتضی زبیدی در رساله خود «تحفة إخوان الزمن فی حکم قهوة الیمن» اشاره کرده است که «همه توافق دارند که نخستین کسی که آوازه قهوه را منتشر کرد، قطب کامل سید ابو الحسن علی بن عمر قریشی شافعی شاذلی بود. او فواید آن را آشکار کرد، ویژگی‌های آن را بیان کرد و شاگردانش را به نوشیدن قهوه در مجالس ذکر و عبادات تشویق کرد. آن‌ها در این نوشیدنی فواید شگفت‌انگیز و خواص عجیب یافتند و در نتیجه، کتاب‌هایی در مورد آن نوشتند.»
روایت رحاله علی صدرالدین (ابن معصوم)
رحاله علی صدرالدین، معروف به ابن معصوم، در سفرنامه خود «رحلة ابن معصوم المدني» روایت کرده است که «همه اتفاق نظر دارند که او کسی بود که قهوه را به شکل امروزی معرفی کرد و شهرت آن جهان را فراگرفت. گفته شده است که دلیل کشف او این بود که شتری شیرده داشت که هر روز به چرا می‌رفت و میوه درختان قهوه را می‌خورد. او از طعم و خاصیت شیر لذت می‌برد و روزی دید که شتر به خوردن میوه‌ای از درخت قهوه مشغول است. پس از برداشت و برشته کردن دانه‌ها و جوشاندن آن‌ها، اولین فنجان قهوه دم‌کرده به وجود آمد و شیخ علی از این نوشیدنی استفاده کرد و نشاط و سرزندگی به او دست داد. او به استفاده از آن ادامه داد و پس از جوشاندن، متوجه شد که دم کردن آن نتایج بهتری دارد. این روند به شهرت امروزی قهوه منجر شد.»
یک کتاب خطی قدیمی که روایت شیخ عمر در آن آمده
روایت رحاله عثمانی حاجی خلیفه
دایرةالمعارف اسلامی به روایت حاجی خلیفه، رحاله عثمانی، اشاره کرده است که «اسطوره‌ای که حاجی خلیفه ارائه می‌دهد، دو شخصیت اصلی را معرفی می‌کند: علی بن عمر، از پیروان بنیان‌گذار طریقه شاذلیه، شیخ ابو الحسن علی بن عبدالله، و مرید او، علی بن عمر، حاکم شهر موکا یا مخا (Mokha - Mocha). او به دستور شیخ خود به موکا نقل مکان کرد و پس از استقرار در آنجا، به کمک همسرش که دختر پادشاه حبشه بود، به گسترش قهوه پرداخت. در این داستان، شیخ علی بن عمر شاذلی به دنبال درمان بیماری همسرش به جبال اصاب سفر کرد و در این سفر، قهوه را کشف و برای اولین بار دم کرد. همسر او و بسیاری از مردم شهر از طریق نوشیدن قهوه از بیماری گال که در آن زمان رایج بود، شفا یافتند. این رویداد باعث شد که شیخ علی بن عمر شاذلی به عنوان محافظ و اولین نجیب‌زاده شهر موکا شناخته شود.»
روایت یحیی بن الحسين بن القاسم
یهی بن الحسين بن القاسم، مفسر و مورخ یمنی، در قرن یازدهم هجری و در کتاب خود نقل کرده است که «شیخ علی بن عمر الشاذلی، که در بندر موکا متوفی شده است، خدمت ۳۰ ساله به ابو الحسن الشاذلی کرده و هیچ‌گاه نگاهی خسته نداشت. او در سفر به جزیره‌ای در حبشه، با دریافت پیشنهاد از مردمان آنجا برای نشستن و کشف درخت قهوه موافقت کرد. او میوه‌ها را برشته و جوشاند و به این ترتیب قهوه را معرفی کرد.»
روایت‌های صوفیانه حضرمیتی
کتاب‌های صوفیانه حضرمیتی نیز روایت‌هایی درباره شیخ علی بن عمر الشاذلی دارند. از جمله کتاب «تذکر الناس بما وجد من المسائل الفقهية وما تعلق بها» و «تاج الأعراس على مناقب الحبيب القطب صالح بن عبدالله العطاس» که هر دو به نقش شیخ علی بن عمر الشاذلی در معرفی قهوه و تاثیر آن بر کاهش اذیت جن و انسان‌ها اشاره دارند.
گزارش‌های دیگر و بررسی تفاوت‌ها
بر اساس گزارش‌ها، برخی منابع تاریخی مانند کتاب «جهاننما» چاپ شده توسط چلبی در سال 1145 هجری، روایت‌های متفاوتی را درباره شیخ علی بن عمر الشاذلی ارائه می‌دهند که برخی از آن‌ها با تاریخ وفات واقعی او در 828 هجری/1424 میلادی مغایرت دارند. همچنین، روایت‌های متعددی از مورخان یمنی مانند یحیی بن الحسين بن القاسم وجود دارد که جزئیات بیشتری درباره زندگی و کشفیات او ارائه می‌دهند.
سفر قهوه از اتیوپی به یمن
با اینکه داستان شیخ عمر جذاب است، این پرسش پیش می‌آید که قهوه چگونه از اتیوپی به یمن منتقل شد؟ به نظر می‌رسد که قهوه توسط مهاجمان اتیوپیایی که به یمن سفر می‌کردند، از طریق دریای سرخ به آنجا منتقل شده است. این نشان می‌دهد که اتیوپیایی‌ها از قبل از خواص قهوه آگاه بودند، حتی اگر ارزش تجاری آن را نمی‌دانستند. اما زمانی که قهوه در یمن ریشه دوانید، به یکی از اجزای اساسی فرهنگ اسلامی در شبه‌جزیره عربستان تبدیل شد. شرایط مساعد رشد در ارتفاعات یمن باعث شد که گونه‌ای از قهوه به نام «کافیا عربیکا» به وجود آید که امروزه نیز بسیار محبوب است.
تجارت قهوه یمنی با شتر
قهوه یمنی و جایگاه آن در جهان اسلام
همان‌طور که قهوه در یمن به‌طور گسترده کشت شد و تقاضا برای آن افزایش یافت، دانه‌های قهوه به بندر معروف موکا در دریای سرخ منتقل شدند. موکا برای قرن‌ها تنها دروازه‌ای بود که قهوه از آن به بازارهای جهانی صادر می‌شد. حاکمان عثمانی نظارت دقیقی بر صادرات قهوه داشتند و اجازه نمی‌دادند دانه‌های قهوه بدون برشته شدن از یمن خارج شوند تا از جوانه‌زنی آن‌ها جلوگیری شود. قهوه به سرعت از طریق مسیرهای تجاری عثمانی به اروپا و دیگر نقاط جهان انتقال یافت.
در همین حین، قهوه به عنوان نوشیدنی محبوب در جهان اسلام شناخته شد. در زبان عربی، قهوه به نام «قَهوه» شناخته می‌شود که به معنای «شراب» است. این نوشیدنی توسط شیخ شاذلی به عنوان نوشیدنی‌ای که به تمرکز در دعاها و مطالعات کمک می‌کند، معرفی شد. با گسترش تولید قهوه یمنی، کافه‌ها در سراسر جهان اسلام به وجود آمدند و قهوه به بخشی از فرهنگ گفتگوهای علمی و اجتماعی تبدیل شد.
کنترل عثمانی‌ها و گسترش جهانی قهوه
تا اواسط قرن هفدهم، ترک‌های عثمانی و سلاطین یمن به شدت کنترل تأمین قهوه را در دست داشتند و یمن تنها تولیدکننده عمده قهوه در جهان بود. قهوه یمن به صورت دانه‌های برشته شده به بازارهای جهانی صادر می‌شد، اما برخی دانه‌های سبز به صورت قاچاق به کشورهایی مانند فرانسه و هند منتقل شدند. هلندی‌ها نیز با موفقیت دانه‌های قهوه را به مستعمرات خود در اندونزی بردند و به سرعت تولید تجاری قهوه را در آنجا آغاز کردند. برای آشنایی بیشتر با تاریخ قهوه در عصر عثمانی این مقاله کافی سرچ را بخوانید.
قهوه یمن در دنیای امروز
امروزه، با وجود تمام جنگ‌ها و ناآرامی‌های سیاسی، یمن همچنان یکی از تولیدکنندگان قهوه با کیفیت بالا در جهان است. شرایط ویژه جغرافیایی یمن باعث می‌شود که دانه‌های قهوه این کشور به‌عنوان یکی از بهترین و محبوب‌ترین دانه‌های قهوه در جهان شناخته شوند. اگرچه شرایط صادرات بسیار دشوار شده است، اما احترام به منطقه‌ای که قهوه را به جهان معرفی کرد، همچنان باقی است و امید به آینده‌ای روشن برای قهوه یمنی وجود دارد.
یک مزرعه قهوه در یمن
نتیجه‌گیری
قهوه، این نوشیدنی محبوب جهانی، سفری طولانی از نواحی کوهستانی اتیوپی به شبه‌جزیره عربستان و سپس به سراسر جهان داشته است. از افسانه‌ها و داستان‌های کهن گرفته تا نقش کلیدی یمن در گسترش و ترویج قهوه، این نوشیدنی به بخشی از فرهنگ‌ها و جوامع مختلف تبدیل شده است. با وجود چالش‌های معاصر، قهوه یمنی همچنان به‌عنوان یکی از بهترین و پرطرفدارترین گونه‌های قهوه در جهان شناخته می‌شود و تاریخ غنی آن همچنان به‌عنوان بخشی مهم از میراث فرهنگی جهانی باقی می‌ماند.
کلید واژه‌ها: تاریخی
پیام‌ها
نخستین پیام را شما بنویسید.